تصحيح انتقادي كتاب دستورالوزاره يا وصاياي خواجه نظام الملك طوسي

 

فهرست مطالب

چكیده………………………………………….. 1

مقدّمة مصحّح……………………………………… 3

1. خواجه نظام الملك………………………………. 3

1-1. زندگي نامه………………………………… 4

1-2. خدمات فرهنگي- اجتماعي…………………… 5

1-3. فرزندان……………………………….. 6

1-4. آثار…………………………………. 10

1-4-1. سیرالملوک یا سیاست نامه………………. 10

1-4-2. دیگر آثار ……………………………… 11

الف. رديابي در منابع قديم…………………….. 13

ب. جستجو در تحقیقات جدید…………………… 14

ج. صحّت انتساب آثار……………………………. 18

سفرنامه…………………………………… 18

قانون الملک……………………………….. 18

امالی نظام الملک فی الحدیث…………………. 18

اشعار…………………………………….. 19

مکاتبات…………………………………… 21

مكاتبات…………………………………… 21

نصیحت نامه………………………………… 22

منشآت…………………………………….. 22

وصیت نامه…………………………………. 23

دستورالوزاره یا وصایای خواجه نظام الملک……… 23

2. دستورالوزاره…………………………………. 27

2-1. کتابشناسی…………………………….. 27

2-2. نام‌ها و عناوين………………………… 31

2-3. تبارشناسي…………………………….. 33

2-4. اصالت………………………………… 34

2-5. زمان نگارش……………………………. 36

2-6. مُهدي اليه…………………………….. 38

2-7. مؤلّف…………………………………. 40

مولانا عبدالوهّاب عدنی طوسي………………….. 43

الف. خواجه نظام الملك طوسي…………………. 44

ب. فخر الدّين حسن………………………….. 46

ج. محمد طاهر اراسنجي قزويني………………… 47

د. عبدالوهّاب قدپي طوسي…………………….. 47

ه. عبدالوهّاب امامي………………………… 49

دلايل ردّ انتساب……………………………. 49

2-8. اهميّت و ويژگي…………………………. 56

2-9. از نگاه کتاب‌شناسان ایرانی و خاورشناسان….. 61

3. جایگاه دستور الوزاره در سنّت اندرزنامه نویسی مسلمانان 66

3-1. اهمیّت وزارت…………………………… 67

3-2. کتابهای موسوم به دستورالوزاره………….. 67

3-3. دستورالوزاره و نگارش های اخلاقی…………. 69

3-4. مقايسه سير الملوك و دستور الوزاره………. 71

4. درباره تصحيح کتاب دستور الوزاره…………………. 74

4-1. شیوه تصحیح……………………………. 74

4-2. گروه بندي نسخه های همگون و هم نسبت……… 77

4-3. معرفی و ارزیابی نسخ استفاده شده در تصحیح    82

4-3-1. نسخه هايي كه كاملاً به نسخه اساس عرض شده و تطبيق يافته است  82

نسخه الف= نسخه کتابخانه بادليان= نسخه اساس نسبی  82

نسخه ب= نسخه کتابخانه آستان قدس به شماره 6323     86

نسخه ج= نسخه کتابخانه آستان قدس به شماره 292…. 90

نسخه د= نسخه چاپ سنگی به تاریخ چاپ 1305ق …….. 90

نسخه ه= نسخه کتابخانه آستان قدس به شماره 294…. 93

نسخه ت= نسخه کتابخانه دانشگاه تهران به شماره 1/7907 94

نسخه س= نسخه کتابخانه مجلس شورای اسلامی به شماره 3/619   94

نسخه ع= نسخه کتابخانه مجلس شورای اسلامی به شماره 3243 94

نسخه ن= نسخه کتابخانه مجلس شورای اسلامی به شماره 26/8984 95

4-3-2. نمونة نسخي كه به قسمتي از آنها مراجعه شده است….. 95

نسخه م= نسخه کتابخانه دانشگاه کالیفرنیا آمریکا به شماره 411 96

نسخه ی= نسخه کتابخانه ملی ایران به شماره 15349    97

نسخه غ = نسخه کتابخانه مجلس به شماره  1/ 13718    97

4-4. مراحل تصحیح…………………………… 97

4-5. نکات ضروری در خصوص تصحیح……………….. 98

4-6. رسم الخطّ نسخة‏ تصحیح شده………………… 99

5. دشواری های تحقیق…………………………….. 102
6. نشانه هاي اختصاري……………………………. 111
7. فهرست نسخه هاي خطي دستورالوزاره در كتابخانه هاي ايران و جهان 113

7-1. فهرست نسخه هايی كه در اين تصحيح از آنها استفاده شده به ترتیب تاریخ کتابت…………………………………………. 114

7-2. فهرست همه نسخه هاي پيدا شده به ترتیب تاریخ کتابت از اقدم نسخ 118

7-3. فهرست همه نسخه ها به تفکیک نام کتابخانه ها و محل نگهداری نسخ 128

8. تصاوير صفحات آغاز و انجام نسخه هايي كه در اين تصحيح از آنها استفاده شده………………………………………….. 138
9. متن كتاب دستور الوزاره………………………… 156

دیباچه/ اهمیت وزارت و سبب تألیف کتاب…………………… 157

مقدّمه/ شرح حال خواجه نظام الملک……………………….. 170

تفضیل وزارت خواجه بر سایر وزراء به نقل از  امام  محمد ناصحی در دستورالوزراء…………………………………… 170

روايت ابوجعفر نصيری، مؤلّف تاریخ مدرّسان  نظامیه، از دوران تحصيل خواجه  172

روايت فقیه عبدالصمد فتدروجی از وقايع هنگام تولّد و طفوليّت خواجه   174

فصل اول: در تحریض فرزندان بر ترک وزارت ………………… 186

موعظه /  بعد از زمان من وزارت اختیار نکنی و پیرامن شواغل و مشاغل نگردی…………………………………………….. 187

مخاطره اوّل/ وزیر را هر روز از هر باب بر هر کس چند حکم مختلف می باید كرد…………………………………………….. 188

حکایت/ تفسير شیخ ابواسحق فیروزآبادی از حكمت كدورت بي دليل سلطان با وزير…………………………………………….. 189

مخاطره دوّم/ چند هزار کس از خود آزرده باید داشت به امید رضای خاطر  یک کس…………………………………………….. 192

حکایت/ پاسخ امام الحرمین جوینی به پرسش نظام الملک در خصوص علت کدورت سلطان از او…………………………………………. 192

حکایت/ مقايسه خدمت پادشاه با طاعت خداوند از زبان ربيع فضل در همراهي هارون الرشيد به سفر حج……………………………….. 197

مخاطره سوّم/ ملال جانب ابناء ملوک است و تدارك آن در غایت صعوبت     199

حکایت/ انحراف مزاج سلطان محمد، فرزند ملكشاه، از خواجه نظام الملك 201

حکایت/ اسارت ملك روم و خيانت عميد منصور در اموال اهدائي روميان   203

مخاطره چهارم /  ناگزير بودن وزير  از مجالست و مرافقت با كبار امرا و اركان دولت………………………………………….. 209

مخاطرات دوستي با كبار امرا و اركان دولت……………. 210

حکایت/ نزاع و خلاف ميان خواجه نظام الملك و التونياق تركماني 212

ضررهاي دشمني و عداوت با كبار امرا و اركان دولت……… 213

حکایت/ نتيجة مكاوحت  امير علي خويشاوند با ابوالعّباس اسفرايني     214

مخاطره پنجم/ جماعتی چون کتّاب و عمّال را در حیّز ترتیب  و رعایت می باید داشت…………………………………………….. 219

اقارب  و عشایر را مباشر مهمّات ملک گردانیدن خطرها دارد   221

مضار و مفاسد تفويض مهمات به بیگانگان………………. 222

حكايت آشنايي و همدرسي نظام الملك با حسن صباح و عمر خیّام  222

حکایت/ محاسبه اجرت مکاریان که رخام از حلب برای سلطان به اصفهان برده بودند توسط حسن صباح………………………………….. 229

التزام حسن صباح بر تکمیل دفاتر جمع و خرج ممالک به عشر مدتی که نظام الملک مهلت خواسته بود………………………………… 232

فصل دوّم در آداب وزارت و شرایط آن ……………………… 234

شرط منصب وزارت آن است که چهار جانب نگاهداری و مراقبه آن واجب و ملاحظة آن مفروض شماری……………………………………. 234

شرط اوّل / حفظ جانب حضرت ربوبيّت……………………. 235

ملاحظة اوّل: بر اعتقاد صحیح، ثابت و راسخ باشی و به تسویلات فرق ضالّه از مرکز استقامت منحرف نشوی……………………………… 235

حکایت/ مواصلت و مصاهرت سلطان ملک شاه با خلیفه و رؤياي خواجه در خصوص تهيّج شيطان…………………………………………. 237

ملاحظة دوّم: اتّفاقات حسنه را نتیجه تدبیر خود نداند؛ هر چند در عقب آن واقع گردد………………………………………….. 241

حکایت/ نقش تقدير الهي در شكست فضلون از نظام الملك…… 242

حکایت/ نقش تقدير الهي در فتح قلعة مريم نشين توسط ملكشاه  245

شرط دوّم / رعایت جانب پادشاه……………………… 248

ملاحظة اوّل: بی توفیق الهی و تأیید سماوی هرگز کسی آمر و ناهی نتواند شد  250

حکایت/ ابن اعلم رصدی و شاگردش ناصر بتانی…………… 251

ملاحظة دوّم: چون از جهت امری تفرقه خاطر پادشاه تفرّس افتد متوجّه اصلاح آن باید گشت………………………………………….. 254

حکایت / امیر اسماعیل سامانی با عمرولیث…………….. 255

حکایت/ خزاین سلطان آلب ارسلان در  قلعه کیو………….. 258

ملاحظة سوّم: سعی نماید تا در حق او از همه کس دعای بخیر حاصل کند و آن به انتشار عدل و احسان و انصاف باشد…………………… 260

ملاحظة چهارم: در ابقاء ذکر جمیل پادشاه باید کوشید و آن به اظهار حسن سیرت و راستی و عدالت باشد با جمیع خلایق…………………… 260

ملاحظة پنجم: هرچند از پادشاه مباسطت و عنایت و تقرّب و تربیت مشاهده افتد به هیچ باب بر آن اعتماد نشاید………………………. 260

ملاحظة ششم: پیوسته طالب آن باید بود که معلوم گردد میل طبیعت پادشاه به کدام مطلوب و مرغوب متوجّه است…………………………. 260

حکایت/ فرستادن هر يك از اقارب و عشایر درگاه سلطان آلب ارسلان به حكومت ناحيتي………………………………………… 261

حکایت/ روایت اصمعی از عمرو بن عبید که از مشایخ بغداد بود و منصور، مرید او…………………………………………….. 262

ملاحظة هفتم: چنان بايد که قدرت و استعداد آن باشد تا هر سخن که در حضرت بگذرد به قدري در آن دخلی توان کرد…………………. 265

فنوني که در امر مال و ملک از مهارت استکمال آن، کما هو حقّه چاره نیست، اوّل قسم حساب و دوّم فنّ تاریخ…………………………. 266

فايده دانستن تاريخ……………………………… 266

قصّه لشکر بخارا و حیله اي که البتکین با ایشان کر…….. 266

حکایت/ مباحثه ماجندی و قاضی مرو بر سر معنی الخالق الباری المصور  268

شرط سوّم / رعایت جانب نزدیکان پادشاه  ……………… 270

شرط عمومي يا کلّی: ثبات بر جاده راستی و درستی به درجه ای باشد که هیچ آفریده را بر آن سخن نرسد………………………… 271

شرايط اختصاصي يا شرط رعایت اصناف اربعه…………….. 271

صنف اوّل: حرم هاي بزرگ…………………………… 272

حکایت/ فرستادن التونياش به حكومت خوارزم توسط سلطان محمود و فرار التونیاش از شرّ جمیله قندهاری…………………………….. 273

حکایت / رقابت خواجه احمد حسن با خواجه حسنك متكاني بر سر وزارت    275

صنف دوّم: مراقبت ابناء ملوك………………………. 279

حكايت/ مقايسه رفتار خواجه احمد حسن و حسنك متكاني با مسعود غزنوي  282

صنف سوّم: امراء بزرگ…………………………….. 285

خواجه احمد حسن و علي خويشاوند…………………….. 285

حکایت / سلطان محمود و دابشليم هند…………………. 288

صنف چهارم: سایر ملازمان………………………….. 293

فرقه اوّل: ندماء مجلس جشن………………………… 293

حکایت / تعبير خواب فضل ربیع توسط ابوالحسن معبّر که از احفاد ابن سیرین بود…………………………………………….. 295

فرقه دوّم: اصحاب سیف و ارباب قلم…………………… 296

وصیّت عبدالحمید احمد به پسر خود در موازنه درجات مهّمات مملکت به احوال کتّاب…………………………………………….. 296

حکایت / سخن محرمانه انوشیروان از خفایا و اسرار ملکی با بوذرجمهر حكيم  297

حکایت / هلاكت ناصر میکال را اکثر خلق از تهیّج خواجه احمد دانستند   299

حکایت / کابوس های نظام الملک در سالگرد کشتن عبدالملک کندری 300

حکایت / گزارش ده تن از کتّاب به الب ارسلان در تهمت خیانت نظام الملک به ملک و مال…………………………………………. 302

شرط چهارم / رعايت جانب خلايق……………………… 303

حکایت/ پيشنهاد نظام الملک به سلطان الب ارسلان براي گريز از مرگ و بليّه به نقل از تاریخ باستان…………………………….. 304

انجامة کتاب……………………………………. 307

10. ضمائم……………………………………… 308

وصیّتنامة خواجه……………………………….. 308

کتابشناسی……………………………………… 311

چکیدة انگلیسی………………………………….. 314