دانلود :قرآن و فرهنگ زمانه

یکی از موضوعات به روز در مورد قرآن بررسی بازتاب فرهنگ زمانه در آیات آن است. به طور کلی می توان دیدگاه دانشوران و اندیشمندان علوم قرآن را در این خصوص به دو دسته تقسیم نمود؛ گروهی که معتقدند آیات  قرآن، جهان شمول و فارغ از فرهنگ زمانه نازل شده و گروه دیگری که وجود اسباب نزول و قرینهای متعددی را دال بر بازتاب فرهنگ عصر نزول در آیات می دانند. نگارنده معتقد بر دیدگاه دوم است و با بررسی مبانی و اصول این موضوع؛ به شکل تفصیلی و مطالعه موردی( (case studyدر خصوص آیات متضمن شعر و شاعری تحقیق خواهد نمود.

خدواند متعال در قرآن با صراحت تمام صفت “شاعر” بودن را از پيامبر (ص) نفي کرده مي فرمايد: “انَّهُ لَقَوْلُ رَسُولٍ كَرِيمٍ * وَ مَا هُوَ بِقَوْلِ شَاعِرٍ  قَلِيلًا مَّا تُؤْمِنُون”:(كه قرآن سخن رسول بزرگوارى استو هرگز سخن يك شاعر نيست، راستى چرا كم هستند ايمان آورندگان شما)(حاقه /42 – 41)؛ همو در آيات کريمش آموختن شعر را به پيامبر رد کرده و شاعري را شايسته وي ندانسته است: “وَ مَا عَلَّمْنَاهُ الشِّعْرَ وَ مَا يَنبَغِي لَهُ  إِنْ هُوَ إِلَّا ذِكْرٌ وَ قُرْءَانٌ مُّبِين”: (و [ما] به او شعر نياموختيم و در خور وى نيست اين [سخن] جز اندرز و قرآنى روشن نيست) (يس/69)، و بالاخره در آيات پاياني سورة مبارکة شعراء تير خلاص را بر پيکرة شعر و شاعري وارد کرده مي‌فرمايد: “َ الشُّعَرَاءُ يَتَّبِعُهُمُ الْغَاوُنَ* أَلَمْ تَرَ أَنَّهُمْ في كُلّ‏ِ وَادٍ يَهِيمُونَ*وَ أَنهَُّمْ يَقُولُونَ مَا لَا يَفْعَلُونَ”:     (شعرا كساني هستند كه گمراهان از آنان پيروي مي‏كنند! آيا نمي‏بيني آنها در هر وادي سر گردانند و سخناني مي‏گويند كه عمل نمي‏كنند!)(شعراء/ 227-224). اين سه دسته از آيات به طور مشخص ديدگاه اصلي قرآن را در خصوص شعر و شاعري بيان مي کند و پيش روي خوانندة اين کتاب مقدس سئوالي قرار مي دهد که چرا چنين نگاه تلخ و سياهي نسبت به شعر و شعرا در قرآن وجود دارد؟

برخي از نويسندگان سعي کرده‌اند با دستاويز قرار دادن ادامة آيات پاياني سورة مبارکه شعراء که از حکم کلي ذم شعراء، استثنايي ذکر کرده (الّا الذين امنوا و عملوا الصالحات …)، نتيجه بگيرند که نگاه قرآن به شعر و شاعري سياه و منفي نيست؛ بلکه خداوند ميان شاعران متعهد (وخادم) و غير متعهد (وخائن) تمايز قائل شده و چه بسا تعداد مستثني ها کمتر از مشمولين حکم اصلي نباشد. در واقع اين عده عقيده دارند که تنها بايد از آيات سورة شعراء، ديدگاه کلي قرآن را نفياً يا اثباتاً راجع به شعر و شاعري استنباط کرد و آيات ديگر صرفاً در صدد پاسخگويي به اتهامات کفار است که قرآن را شعر مي خواندند و بيانگر ديدگاه قرآن نيست. نگارنده ضمن احترام براي نظرات ديگران، اين تحليل را بر نمي‌تابد و معتقد است تأکيدات قرآن در نفي شعر و شاعري از پيامبر (ص) به حدي است که نمي توان با اين پاسخ قانع شد. آيا اينکه خداوند مي‌فرمايد: “شعر شايسته پيامبر نيست” (ما ينبغي له) تنها در پاسخ کفار ارائه شده و نبايد از آن برداشت شود که ديدگاه قرآن نسبت به شعر، منفي است؟علاوه بر قرآن چنين ديدگاهي در برخي از روايات نيز ديده مي‌شود که نشان مي‌دهد پيامبر(ص) نگاه مثبتي به شعر نداشته‌اند؛ به عنوان مثال در الدر المنثور است كه ابن ابي شيبه و احمد، از ابي سعيد روايت كرده‏اند كه گفت: در حالي كه ما داشتيم با رسول خدا (ص) مي‏رفتيم، شاعري پيدا شد و شروع كرد به سرودن اشعار، رسول خدا (ص) فرمود:”ان يمتلى جوف أحدكم قيحا احب الى من أن يمتلى شعرا” اگر درون‏يكي از شما پر از چرك شود بهتر از آن است كه پر از شعر گردد. (سيوطي،5/99)؛ اين روايت از طرق شيعه نيز از امام صادق (ع) از رسول خدا(ص) روايت شده است. (حويزي، 4/71)؛همچنين از عايشه روايت شده که گفت :“ان الشّعر ابغض حديث الى رسول اللّه” (سيوطي، 5/269) شعر مبغوض‌ترين سخنان در نزد رسول خدا بود.

در اين نوشتار و در راستاي بررسي اين موضوع، به اختصار به جايگاه شعر و شاعري در قرآن پرداخته و تحليلي بر مبناي فضاي نزول آيات ارائه خواهیم کرد؛ توضيح اينکه دور شدن از فضاي نزول قرآن، در مواردي موجب بدفهمي آيات مي شود. بي شک چنين حکمي در خصوص هر نوع کلامي صادق است و از آنجا که قرآن نيز از جنس کلام است براي فهم بخشي از آن حتماً بايد با فضاي نزول آيات آشنا باشيم. جايگاه شعر در قرآن نيز از مواردي است که درک حقيقت آن نيازمند چنين رويکردي است و بي توجهي به فضاي نزول آيات درک واقع بينانه‌اي از آن به دست نخواهد داد. در نتيجه بايد ببينيم نوع نگاهي که امروزه در خصوص شعر و شاعري وجود دارد، همان است که در زمان نزول آيات بوده است؟ چه مفاهيم و مضامين در شعر اعراب جاهلي متبلور بوده است؟ آيا نمي توان به اين معنا معتقد شد که شعر و شاعري در مفهوم و مصداق ميان آنچه در ميان اعراب جاهلي وجود داشته و آنچه امروزه از آن متبادر است، تفاوت دارد؟ پاسخ اين سئوالات را مي توان با بررسي تاريخ عرب جاهلي (عصر نزول قرآن) به دست آورد (تذکر اين نکته ضروري است که يکي از منابع بررسي اين تاريخ، خود قرآن است که از حالات و ويژگي هاي اعراب جاهلي و آداب و رسوم آنها سخن به ميان آورده است).