فهم مبانی فلسفی تعلیم و تربیت از منظر علامه طباطبایی

فهرست مطالب

عنوان                                                                                                                     صفحه

 

فصل اول: کلیات

1- 1- مقدمه. 2

1-2- بیان مسأله. 3

1- 3- اهمیت و ضرورت پژوهش…. 5

1-4- اهداف پژوهش…. 6

1- 4- 1- هدف کلی.. 6

1- 4- 2- هدف ویژه. 6

1- 5- پرسش های پژوهش…. 6

1- 6- تعاریف مفهومی واژه ها و اصطلاحات.. 7

1- 6- 1- مبانی هستی شناسی.. 7

1- 6- 2- مبانی انسان شناسی.. 7

1- 6- 3- مبانی معرفت شناسی.. 7

1- 6- 4- مبانی ارزش شناسی.. 7

فصل دوم: بررسی دیدگاه صاحب نظران و پیشینه پژوهش

2-1- مقدمه. 9

2-2- دیدگاه صاحبنظران.. 10

2- 2-1- دیدگاه صاحبنظران غربی. 10

عنوان                                                                                                                     صفحه

 

2-2-1-1- ایدئالیسم.. 10

2 ـ2-1-1-1- افلاطون: بنیانگذار ایدئالیسم غرب.. 10

2-2-2- رئالیسم.. 12

2ـ2ـ2-1- ارسطو: بنیانگذار رئالیسم.. 12

2-2-3- واقعگرایی خداباورانه. 13

2 ـ2- 3-1- توماس اکویناس: بنیان گذار واقعگرایی خداباورانه. 13

2-2-4- طبیعت گرایی.. 13

2 ـ2-4-1- روسو: نماینده طبیعت گرایی.. 13

2-2-5- عملگرایی.. 14

2 ـ2-5-1- جان دیویی: معروفترین نماینده عملگرایی.. 14

2-2-6- دیدگاه صاحبنظران اسلامی.. 15

2 ـ2-6-1- فارابی.. 15

2-2-6-2- ابوعلی سینا 15

2-2-6-3- ابن مسکویه. 16

2-2-6-4- ابن خلدون.. 16

2-3- مباني فلسفي اسلام از ديدگاه امام محمد غزالي.. 17

2-4- معرفت شناسي اسلامي.. 19

2-5- ارزش شناسي اسلامي.. 20

2-6- صاحب نظران بعد از انقلاب اسلامی.. 21

2-7- تحقیقات پیشین.. 21

2-7-1- تحقیقات داخلی.. 21

2-7-2- تحقیقات خارجی.. 22

عنوان                                                                                                                     صفحه

 

فصل سوم: روش پژوهش

3- 1- روش پژوهش…. 24

3 – 2– طرح پژوهش…. 24

3 – 3 – روش دادهیابی.. 25

3 – 4 – روش دادهکاوی.. 25

3 – 5 – اعتبارسنجی پژوهش…. 26

فصل چهارم: یافته های پژوهش

4-1- مبانی هستی شناختی.. 28

4-1-1- جهان هستی واقعیت دارد؛ ولی هستی به طبیعت منحصر نیست. 28

4-1- 2- خداوند مبدأ و منشا جهان و یگانه مالک، مدبّر و رب حقیقی
همه موجودات عالم است. 29

4-1-3- ویژگی ذاتی جهان موجودات فقر و نیاز محض به واجب الوجود است.
این فقر ذاتی سبب میشود موجودات نه تنها در پیدایش، بلکه
در بقا نیز به ذات غنی واجب الوجود به طور ابدی محتاج بمانند. 30

4-1-4- در جهان هستی در عین وحدت، کثرت وجود دارد اما کثرتی
غیر اصیل که در نهایت به وحدت باز میگردد. 30

4-1-5- آفرینش جهان هستی، غایتمند و خداوند غایت همه موجودات است. 31

4-1-6- خداوند خیر بنیادین هستی است و همه موجودات عالم را به سوی
کمال شایسته آنها هدایت می کند. لذا تمام موجودات جهان هستی
از هدایت الهی برخوردارند. 31

4-1-7- جهان آفرینش از نظام احسن برخوردار و اراده و سنن الهی بر
جهان هستی حاکم است. 32

4-1-8-  نظام علت و معلول و سبب و مسبّب بر جهان هستی حاکم است. 32

عنوان                                                                                                                     صفحه

 

4-1-9- جهان آفرینش دارای نظامی یک پارچه است سراسر آن آیت
و نشانه علم و قدرت و حکمت و مهر نامتناهی خداوند است. 33

4-1-10- عالم ماده و همهی موجودات وابسته به آن وجود تدریجی و در
زمان دارند و همواره در حال شدن و دگرگونی و حرکت مداوماند. 33

4-1-11- جهان طبیعت و همه واقعیت های آن، اموری در حال تزاحم، محدود،
پایانپذیر و فناشدنی هستند. 34

2-2- مبانی انسان شناختی.. 34

4-2-1- انسان موجودی است مرکب از جسم و روح: دو حیث
در هم تنیده و مرتبط. 35

4-2-2- حقیقت انسان، روح اوست و کمال و جاودانگی آدمی به کمال
و بقای روح مربوط میشود. 35

4-2-3- انسان فطرتی الهی دارد که قابل فعلیت یافتن و شکوفایی
یا فراموش شدن است. 35

4-2-4- انسان بر حسب فطرت و آفرینش، جویای همه مراتب کمال
تا بی نهایت است. 36

4-2-5– آفرینش انسان، هدفمند و در هماهنگی کامل با غایت هستی است. 36

4-2-6- سنت های الهی بر زندگی انسان حاکم است. 37

4-2-7- انسان هم کرامت ذاتی دارد و هم میتواند کرامتی اکتسابی به دست
آورد و لذا این قابلیت را دارد که خلیفه خدا در روی زمین باشد. 37

4-2-8- همه ی انسان ها، بر حسب آفرینش برابرند و از حقوق و تکالیف عادلانه برخوردارند. 38

4-2-9- خداوند توانایی ویژهای به نام عقل و خرد به انسان ارزانی داشته است. 39

4-2-10- انسان موجودی آزاد و صاحب اختیار است که این آزادی
و اختیار را خداوند به او داده است. 40

عنوان                                                                                                                     صفحه

 

4-2-11- انسان موجودی است دارای استعدادهای طبیعی متنوع و عواطف
و تمایلات گوناگون که میتوانند در هر جهت (مثبت یا منفی)
فعلیت یابند و تأثیر گذار باشند. 41

4-2-12- انسان ها، ضمن داشتن طبیعت و فطرت مشترک، دارای
خصوصیات متفاوت اند. 42

4-2-13- وجود انسان همواره در حال شدن، حرکت و دگرگونی است. 42

4-2-14- انسان همواره در «موقعیت» است و  میتواند آن را درک کند
و تغییر دهد. 43

4-2-15- انسان در عین برخورداری از استعدادهای فراوان، دارای انواع
محدودیت ها و مواجه با بسیاری از تهدیدهای بیرونی و درونی است. 43

4-2-16- انسان موجودی اجتماعی است. لذا هم وجود آدمی تا حدی قابل توجه
از شرایط اجتماع تأثیر می پذیرد و هم میتواند با توسعه وجودی خویش،
با دیگران ارتباط برقرار کند و اجتماع را تحت تأثیر خود قرار دهد. 44

4-2-17- آدمی در تکوین و تحول هویت ناتمام و پویای خود، نقش اساسی دارد.
معرفت، باور، میل، اراده، عمل (فردی و جمعی) مداوم و در نتیجه کسب صفات
و توانمندی ها و مهارت ها، عناصر اصلی تکوین و تحول هویت انساناند. 46

4-2-18- هویت دو وجه فردی و جمعی دارد و در انواع و جنبه های مختلف
قابل تحقق است. 47

4-2-19- انسان موجودی مکلف است و نسبت به انجام تکالیف خود، نخست
در برابر خداوند و سپس در برابر خویشتن و دیگران مسئولیت دارد. 48

4-2-20- آدمی برای نقش آفرینی در روند تکوین و تحول هویت خویش به
دلیل وجود تهدیدهای بیرونی و درونی، نیازمند استعانت از خدای متعال و
بهره مندی از راهنمایی و مساعدت انسان های رشد یافته است. 49

 

عنوان                                                                                                                     صفحه

 

4-2-21- خداوند که مربی حقیقی آدمیان است، همواره مصادیقی از انسان
کامل را، به مثابه والاترین اسوه های آدمی در مسیر هدایت آنان
قرار داده و میدهد تا روند تکوین و تعالی هویتشان، با معرفت به این مصادیق و تولا و تأسی به ایشان، به وجه مطلوب، صورت پذیرد. 50

4-2-22- برای انسان بعد از این دنیا، حیاتی بیپایان و ابدی شروع میشود
که سراسر زندگی واقعی است. اما سرنوشت هر کس در این
زندگی جاودانه و حقیقی، با معرفت، انتخاب و عمل اختیاری
خود او و در نتیجه با تکوین و تحول هویت وی در همین دنیا
رقم میخورد. 50

4-3- مبانی معرفت شناختی.. 51

4-3-1- انسان نسبت به شناخت هستی و درک موقعیت خود و دیگران در
هستی توانایی دارد. 52

4-3-2- علم انسان دارای اقسام حقیقی و اعتباری است و مراتب و سطوح
مختلف دارد. 52

4-3- 3- معیار اعتبار علم، مطابقت با مراتب گوناگون واقعیت است. 54

4-3-4- علم در عین کشف از واقع (از نظر معلوم)، محصول خلاقیت
و ابداع نفسانی (از منظر عالم) است. 54

4-3-5- علم در عین ثبات (از منظر معلوم)، دارای ویژگی های پویایی
(از منظر عالم) است. 54

4-3-6- آدمی منابع و ابزار شناخت متعددی در اختیار دارد که مکمّل
یکدیگرند و برای شناخت منجسم و جامع واقعیات و حقایق جهان
باید از همه آنها بهره گرفت و نمیتوان از برخی به نفع دیگری
دست برداشت. 55

عنوان                                                                                                                     صفحه

 

4-3-7- انسان هم در مقام نظر و هم در عرصه عمل، از توانایی تعقل،
که در شناخت حقیقت هستی و کسب سعادت جاوید نقش
اساسی دارد، برخوردار است. 58

4-3-8- شناخت آدمی با موانع و محدودیتهایی همراه است. 59

4-4- مبانی ارزششناختی.. 60

4-4-1- اعتبار ارزشهای حقیقی بر واقعیت های مربوط به عمل آدمی
و نتایج آن تکیه دارد. 61

4-4-2- اعتبار ارزش ها هم از طریق «عقل و فطرت انسانی» و هم مراجعه
به «نظام معیار دینی» معلوم میگردد. 62

4-4-3- ارزش ها انواع و مراتب مختلف دارند و به شکل سلسله مراتبی
با غایت اصیل زندگی آدمی- یعنی قرب الی الله- ارتباط دارند. 62

4-4-4- ارزشمند دانستن هر عمل، هم تابع حُسن فعلی و هم وابسته
به حُسن فاعلی است. 64

4-4-5- حیات حقیقی وضع مطلوب زندگی بشر بر اساس نظام معیار ربوبی
است که با انتخاب و التزام آگاهانه و اختیاری این نظام معیار در
همین زندگی دنیایی و در جهت تعالی آن از سوی خداوند به انسان
عطا میشود و تحقق آن باعث دستیابی به غایت اصیل زندگی انسان،
یعنی قرب الی الله خواهد شد. 65

4-4-6- حیات حقیقی، مفهومی یک پارچه و کلی است که همه ابعاد فردی
و اجتماعی زندگی انسان را در برمی گیرد و شئون گوناگونی دارد که در
ارتباط و تعامل با همدیگر و با محوریت شأن اعتقادی، عبادی و اخلاقی،
آن را محقق میسازند. 66

عنوان                                                                                                                     صفحه

 

4-4-7- حیات حقیقی مفهومی ذو مراتب است که برخی از مراتب نخستین
آن مطلوب بالفعل همه ی انسانهاست و لذا باید تلاش برای تحقق
حیات حقیقی، از این مراتب آغاز گردد. 68

4-4-8- یکی از ویژگیهای مهم حیات حقیقی، توازن و اعتدال در ابعاد
مختلف آن است. 70

4-4-9- تأسّی به اولیای الهی و تولا و اطاعت از آنها و دشمنی با دشمنان
راه خدا و اولیای خداوند، تنها راه تحقق کامل حیات حقیقی در مسیر
قرب الی الله است. 70

4-4-10- آماده شدن افراد جامعه برای تحقق آگاهانه و اختیاری حیات حقیقی،
مهمترین زمینه تحقق این نوع زندگانی است. 71

4-4-11- آزادی حقیقی انسان، در رهایی از همه موانع درونی و بیرونی رشد
و تعالی انسان- نظیر وابستگی به شهوات و تمایلات نفسانی، پذیرش
انواع ستم اجتماعی و اقتصادی و فرهنگی، تبعیت کورکورانه از
هنجارها و سنت های غلط و اطاعت از حاکمیت طاغوت- و حرکت
به سوی عبودیت خداوند است. 72

4-4-12- عدالت اساسی ترین ارزش اخلاقی و اجتماعی در نظام
معیار اسلامی است. 72

4-4-13- رأفت و احسان و گذشت و بخشش، مهمترین ارزش های
متمّم عدالت هستند. 73

4-4-14- علم و عالم در جامعه و فرهنگ اسلامی نقشی بنیادی دارند؛
علم در رأس فضیلت ها، ریشه همه خوبی ها، همنشین جدایی ناپذیر ایمان،
چراغ عقل و مایه ی ارزشگذاری آدمیان است و لذا طلب علم،
فریضه ای واجب بر همگان و احترام به عالم، اصلی مسلّم و تخلف
ناپذیر محسوب میشود. 74

عنوان                                                                                                                     صفحه

 

4-4-15- زیبایی و هنر از نمودهای تعالی بخش حیات بشری و یکی
از تمایلات فطری انسان است و ارزش زیباشناختی هم ناظر
به واقعیت های عینی است و هم وابسته به ادراک فرد. 75

4-4-16- طبیعت و پدیده های طبیعی را، افزون بر ارزش ابزاری در جهت
تحقق غایت زندگی، باید با نگرش نمادین، به مثابهی آیاتی از حکمت،
لطف و اقتدار الهی ملاحضه نمود. 76

فصل پنجم: بحث و نتیجه گیری

5-1- مقدمه. 78

5-2- تحلیل و نتیجه گیری مبانی فلسفی تعلیم و تربیت از دیدگاه علامه طباطبایی.. 78

5-2-1- مبانی معرفت شناسی.. 78

5-2-2- هستی شناسی.. 97

5-2-2-1- جهان هستی واقعیت دارد، ولی هستی به طبیعت
منحصر نیست. 97

5-2-2-2- خداوند خالق و رب جهان است. 97

5-2-2-3- ویژگی ذاتی خداوند استغنا و ویژگی مادون او فقر است. 98

5-2-2-4- اصالت از آن وجود است ولی وجود کثیر و ذومراتب است
و اصالت با وحدت است. 98

5-2-2-5- آفرینش جهان هستی، غایتمند و خداوند غایت
همه موجودات است. 98

5-2-2-6- جهان هستی از نظام احسن برخوردار است و از این
بهتر نمیشود. 98

5-2-2-7- نظام علّی و معلولی یک نظام عقلی و بدون استثناء است. 98

5-2-3- مبانی انسان شناسی.. 99

عنوان                                                                                                                     صفحه

 

5-2-3-1- انسان موجودی است مرکب از جسم و روح. 99

5-2-3-2- حقیقت انسان، روح است. 100

5-2-3-3- انسان فطرتی الهی دارد و برحسب فطرت خویش جویای
کمال بی نهایت است. 100

5-2-3-4- گرایش به زندگی.. 101

5-2-3-5- انسان موجودی مختار و در عین حال دارای
محدویت هایی هم هست. 101

5-2-4- مبانی ارزش شناسی.. 102

5-2-4-1- ارزش های اخلاقی ثابت و مطلق اند ولی فعل اخلاقی
چنین نیست. 103

5-2-4-2- اعتبار ارزش های حقیقی بر واقعیت ها 103

5-2-4-3- اعتبارسنجی ارزش ها از طریق عقل و فطرت میسر است. 103

5-2-4-4- ارزش ها سلسله مراتبی اند. 104

5-4- پیشنهادهای پژوهشی.. 106

5-5- پیشنهادهای کاربردی.. 106

5-6- محدودیت های پژوهش…. 106

منابع

منابع فارسی.. 107

منابع انگلیسی.. 108

چکیده و صفحه عنوان به انگلیسی