سنجش جیوه موجود در مو و شیر مادران و ارتباط آن با تعداد دندان­های پر شده با آمالگام و تغذیه مادر (مطالعه موردی: شهر زاهدان)

تعداد82 صفحه در فایل word

گروه محیط زیست

 کارشناسی ارشد محیط زیست

(گرایش آلودگی محیط زیست)

سنجش جیوه موجود در مو و شیر مادران و ارتباط آن با تعداد دندان­های پر شده با آمالگام و تغذیه مادر

(مطالعه موردی: شهر زاهدان)

1-1 مقدمه

وارد آمدن آسیب شیمیایی به محیط ، اغلب ناشی از ترکیبی از ورودی های انسان زاد و طبیعی است. افزایش جمعیت و گسترش صنایع در قرن اخیر، منجر به افزایش غیرقابل کنترل فضولات شهری و صنعتی شده، به طوری که جریان خودپالایشی اکوسیستم های مختلف، قادر به ایجاد مجدد توازن شیمیایی و بیولوژیکی در آن ها نمی باشند (امیدی، 1376).

فلزات سنگین نیز همانند برخی از آلاینده­های دیگر طی دو فرایند طبیعی و فعالیت­های بشر وارد محیط زیست می شود. منابع­طبیعی فلزات در محیط زیست، به سنگ­ها و فرایندهای تشکیل دهنده آن­ها و فرایندهایی که پس از سنگ شدن بر آن ها تاثیر می گذارند، برمی گردد. اما برخی از فعالیت های انسانی که موجب رها­سازی فلزات سنگین در محیط می شوند، علت آن را می توان به رهاسازی فاضلاب های شهری، کشاورزی، اکتشافات و استخراج معادن، مصرف سوخت­های فسیلی و غیره اشاره کرد (اسماعیلی ساری، 1381).

فلزات سنگین به دلیل همبستگی آن ها با منابع طبیعی و فعالیت های انسانی، همیشه در ترکیب طبیعی محیط زیست وجود داشته اند (1996Fan,) و در شرایط طبیعی در غلظت های پایین یافت می شوند. اما میزان ورود این فلزات به داخل محیط زیست، متجاوز از میزانی است که به وسیله فرایندهای طبیعی برداشت می شوند. گیاهان فلزات سنگین را از خاک، آب و هوا متحرک کرده و به بافت های خود انتقال می دهند. تغذیه کنندگان از این گیاهان، هر مقدار فلز که در یک گستره جغرافیایی مشخص، تجمع زیستی یافته را جابه­جا کرده و یا ممکن است فلزات را به جانداران سطوح بالاتر زنجیره غذایی که می توانند مقدار بیشتری از این فلزات را در خود تجمع دهند منتقل کنند. در نتیجه این مواد یک پتانسیل خطر برای سلامت انسان و تهدیدی برای منابع طبیعی هستند و مسئول مرگ ومیر انسان ها می باشند.

 فلزات سنگین شامل دو دسته عناصر ضروری و غیر ضروری هستند که در بوم سمشناسی قابل اند و دارای غلظت آستانهدر بدن موجودات می­باشند. وجود غلظت پایین برخی از این عناصر (مانند مولیبدن، آهن، روی، منیزیم) در بدن موجودات، در ساختمان مولکولی حیاتی شان و همچنین به عنوان کوآنزیم اکثر واکنش های حیاتی بدن ضروری است. با این وجود در صورتی که، میزان فلزات سنگین از حد معینی بالاتر برود، ایجاد آلودگی نموده و سبب آسیب رسانی به موجودات زنده از جمله آبزیان می گردد (جلالی و آقازاده مشکی، 1385؛ Pe rez-lo pez و همکاران، 2006). اما مواردی وجود دارد که نشان می دهد، ورود فلزات سنگین زیست دسترس پذیر (مانند آرسنیک، سرب، کادمیوم وجیوه) در یک اکوسیستم وجودشان در بدن هیچ نقش مفیدی ندارد و به طور کلی به هر شکلی که در بدن یافت شوند، قادرند اثرات نامطلوبی بر سلامت موجودات زنده داشته باشند (Saekiو همکاران،2000). اگر غلظت این عناصر در جانوران از حد مجاز آن عبور کند، از آنجایی که این عناصر پایداری بالایی دارند و می توانند موجب سمیت در موجودات زنده شوند، باعث بیماری و مرگ و میر آن ها می گردند(Storeliو همکاران،2005 ؛ مروراست منش، 1387) .

از این میان جیوه و ترکیباتش، سمی ترین مواد یافت شده در محیط زیست هستند. تحقیقات نشان داده است که غلظت های بیش از 10 میکرو گرم برگرم جیوه در کبد یا بیش از 6 میکرو گرم بر گرم آن در مغز می تواند به مرگ منجر شود. در صورتی که غلظت بیش از 20 میکرو گرم بر دسی لیتر این عنصر در خون می تواند باعث آسیب دیدن کروموزوم گردد(Fergusson,1990) .

جیوه از عناصر بسیار سمی در محیط زیست است، به طوری که در بین فلزات سنگین، بیشتر مورد توجه قرار می­گیرد. سمّی بودن جیوه بسته به ترکیب شیمیایی حاوی جیوه، نوع و زمان تماس با آن متفاوت است(اسماعیلی ساری، 1381). جیوه سومین فلز سمی و از زیان آورترین فلزات محسوب می­شود که در محیط به سبب فرایند­­های طبیعی به صورت وسیعی منتشر شده است, Lech)2004). منابع اصلی وطبیعی جیوه در محیط؛ جداشدن گاز از پوسته زمین، خروج از کوه­ های آتشفشان ، تبخیر آب می باشد. عنصر جیوه همچنین بعد از فعالیت­های انجام شده انسان نظیر بهره­برداری از سنگ معادن حاوی جیوه، سوزاندن سوخت­های فسیلی وخاکستر مواد باطله در هوا رها می شود. همچنین از کود­ها، حشره­کش ها و از زباله­های جامد نظیر دماسنج­ و هوا­­سنج ها و کلید­های برق، مقداری جیوه وارد محیط شده و سپس به تدریج وارد بدن انسان می­گرددDuffy)وClark, 2007؛ , Bull2009).

سنگ معدن جیوه بیش تر به صورت سولفور سرخ رنگ جیوه(HgS)یا سینابر با در جه خلوص ٨۶/۲ % است كه آن را تا حدود۶٠٠ درجه سانتيگراد در کوره‌های دوّار حرارت می­دهند تا گوگرد آن با اکسیژن ترکیب شده و به صورت ان هیدرید سولفور از محیط خارج شود، آن گاه با سرد كردن بخار جیوه، فلز جيوه به دست مي آيد.

به طور طبیعی در هر فردی مقدار کم ،ولی قابل سنجشی از جیوه در خون، ادرار، مو، ناخن و بزاق وجود دارد. افراد عادی که به لحاظ شغلی در تماس با جیوه نیستند، اغلب از دو منبع مهم آمالگام دندانی و مصرف ماهی در معرض این ماده سمی قرار می گیرند. در افرادی که کمتر ماهی استفاده می کنند استعمال آمالگام در دندانپزشکی­ها تنها راه قرار گرفتن در معرض جیوه است. مقداری جیوه از طریق پر کردن دندان با آمالگام وارد بدن شده که این مقدار جیوه به ویژه برای مادران و نوزادان بسیار مضر می­باشد. آمالگام دندانی، آلیاژی از یک یا چند فلز همراه با جیوه و پر­مصرف ترین ماده پرکننده دندانپزشکی است که 60-45 درصد آن جیوه می­باشد. به طور متوسط هر پرکردگی 2/1گرم جیوه دارد (Pizzichini وهمکاران،2000؛ThronhillوPemberton،2003). جیوه از آمالگام به شکل بخار، ذرات ریز و مواد ناشی از کروژن الکتروکمیکال، یون جیوه غیر محلول در بزاق و به صورت اشکال ناشناخته جیوه، مستقیما از طریق پالپ و ریشه دندان وارد جریان خون می شود( Little, 2008). در مادران، جیوه آمالگام از خون و شیر مادر عبور کرده و به جنین و نوزاد می­رسد و پرکردگی­های آمالگام دندان مادر، بزرگ ترین منشا جیوه در جنین و نوزادان، قبل از واکسیناسیون می­باشد. از میان اندیکاتورهای مطرح برای تعیین جیوه بدن مادران مانند ناخن، شیر، خون، چربی و مو، متداول ترین اندیکاتورهایی که امروزه به طور گسترده برای بررسی مواجهه با جیوه در مادران استفاده می­شود، شیر و مو است. سازمان حفاظت محیط زیست ایالات متحده و سازمان بهداشت جهانی و دوز مرجع میزان جیوه در موی انسان(حد آستانه خطر) را 10میکرو گرم تعیین کرده است (سازمان حفاظت محیط زیست،1999). امروزه مشخص گردیده که جیوه موجود در مو و شیر نشانگر جیوه موجود در خون است. به همین دلیل مو و شیر نشانگرهای مناسبی برای ارزیابی مواجهه طولانی مدت با جیوه ، بر سایر بافت­ها ارجحیت دارند. همانطور که اشاره شد ماده پرکننده دندان یکی از راه­های افزایش جیوه در بدن است که این افزایش متناسب با دز مصرفی آمالگام و تعداد دندان­های پر شده با آن می­باشد. آمالگام به طور پیوسته جیوه را در حفره دهانی متصاعد کرده که این رها­­­سازی در فعالیت­هایی از قبیل جویدن، مسواک زدن، نوشیدن مایعات داغ و تنفس افزایش پیدا می­کندBrune),1988؛Sällsten وهمکاران،1996). تخمین زده می­شود که حدود 25درصد از جیوه موجود در بزاق تبخیر شده و نیمی از آن وارد ریه­ها می­شود(  Mackertو, Berglund1997 ). جیوه جذب شده توسط ریه وارد خون شده و در اندام­های مختلف مثل کلیه، مغز و کبد توزیع می شود. از مجموع آمالگام جدا شده از دندان در بزاق25/15 آن جذب می­شود که بر اساس مطالعات انجام شده جذب روزانه معادل 3/2 میلی گرم (3/9-3/0) متناسب با تعداد دندان­های پرشده است.

در کل دو نوع جیوه آلی و غیر آلی می تواند وارد بدن مادر شود که خطرناک ترین نوع جیوه آلی، متیل مرکوری است، ولی متیل مرکوری نمی­تواند به میزان زیادی وارد شیر مادر شود. به این دلیل که به گلبول های قرمز می­چسبد، اما همان مقدار کمی که وارد شیر مادر می­شود به راحتی جذب روده نوزاد می­گرددDrexler, Schaller),1998؛ Sakamotoوهمکاران،2002).

هر چند جیوه وارد شیر مادر می شود، اما مقادیر جیوه موجود در شیرمادر در شرایط عادی به عنوان یک مشکل تلقی نمی گردد. غذا مهمترین منبع جذب جیوه در بدن است. متیل مرکوری می­تواند در طول زنجیره غذایی تجمع یافته و به بدن مادر منتقل گردد. در بسیاری از موارد، رژیم غذایی مادر به عنوان منبع اولیه جیوه موجود در شیر مادر بروز می کند. سازمان های بهداشت و خواربار جهانی میزان جذب هفتگی جیوه را از طریق موادغذایی300میکرو گرم توصیه نموده اند که از این میزان200 میکروگرم آن می تواند به صورت متیل مرکوری باشد. ماهیان و فراورده­های دریایی بیشترین میزان متیل مرکوری را دارا هستند. سازمان حفاظت محیط زیست آمریکا، مصرف ماهیان آلوده به جیوه را مهم ترین عامل مسمویت می داند. بیماری میناماتا در ژاپن اولین گزارش آلودگی به ترکیب متیل جیوه است. نوع دوم که جیوه غیرآلی می­باشد به راحتی وارد بدن مادر می­شود اما به خوبی در سیستم معده – روده ای نوزادان جذب نمی­گردد.

جیوه قابلیت انحلال زیادی در چربی بدن داشته و از قابلیت انتشار بالایی برخوردار است. بر اساسOHWوFAO میزان حد مجاز روزانه جیوه به بدن 8/42 میکروگرم تعیین شده است. در معرض جیوه بودن می­تواند سبب آسیب جدی به چندین عضو از جمله سیستم عصبی مرکزی، کلیه، ریه، طحال، مغز استخوان و پوست شود. همچنین بخارجیوه فلزی ممکن است باعث افزایش میزان سقط خودبه خودی جنین در زنان و حتی ممکن است که منجر به تولد نوزادان ناقص الخلقه شود. در مجموع، جیوه و ترکیبات آن به ویژه برای سلامتی زنان باردار، زنان در سنین باروری، رشد جنین و کودکان شیرخوار تهدید مهمی به شمار می­آید. بر اساس مطالعات انجام شده میزان تراکم جیوه در حدود بیست میلی گرم برگرم، منجربه تاثیرات مشخص بالینی می­شود. همچنین عبور ترکیبات آلی جیوه از جفت و تجمع آن در جنین مشکل آفرین است. بنابراین دانستن غلظت این عنصر در ترشحات مختلف بدن می­تواند مهم باشد.