بررسي اثر تيمارهاي مختلف در شكستن خواب و جوانه‌زني شش گونه گياه دارويي

-مقدمه

توانايي بذرها در به تأخير انداختن جوانه‌زني خود تا زماني كه مكان و زمان براي استقرار آن‌ها مساعد باشد، يكي از مكانيزم‌هاي مهم بقا در گياهان است. خواب بذر[1] (كمون بذر) ممكن است براي تحليل‌گران و محققان بذر چالش پيچيده و معمّا‌گونه‌اي باشد، امّا روشي است كه براي بقا و سازگار شدن گياهان با محيط رشدشان ضروري است (McDonald,2005).

خواب بذر، يك صفت قابل توارث به شمار مي‌رود و شدت توارث‌پذيري آن به شرايط محيطي حاكم در طي نمو بذر بستگي دارد. به طور معمول گياهاني كه تاريخچه اهلي شدن آن‌ها طولاني است نسبت به گياهان وحشي و گياهاني كه از تاريخچه اهلي شدن آن‌ها چندان نمي‌گذرد، خواب كمتري دارند (کیانی،1386). زماني كه بذر گونه‌هاي اهلي شده داراي خواب باشد، توليد كنندگان بذر، خريداران و تحليل‌گران بذر با مشكل روبرو مي‌شوند. در برخي محصولات زراعي از قبيل غلات زمستانه، داشتن حدّي از خواب جهت جلوگيري از جوانه‌زني بذرها روي بوته مادري[2] قبل از برداشت و كمك به حفظ كيفيت بذر، ضروری است. خواب ممكن است سبب حفظ بذرهاي گونه‌هاي مختلف در خاك براي چندين سال و بدون اينكه جوانه بزنند، شود. اين مسأله دليل حضور علف‌هاي هرز و گياهان ناخواسته در مزارعي است كه به طور متوالي كشت مي‌شوند(Baskin,2003).

تصور غلطي كه در مورد خواب بذر وجود دارد اين است كه خواب به عنوان استراحت بذر در غياب شرايط مناسب براي جوانه‌زني در نظر گرفته مي‌شود. اين حالت را اغلب سكون[3] مي‌نامند. امّا خواب واقعي به حالتي اطلاق مي‌شود كه بذرها حتّي در شرايط محيطي مناسب براي جوانه‌زني هم جوانه نمي‌زنند(McDonald,2005).

كيفيت بذر، شامل خصوصيات ژنتيكي همچون، خواب بذر، قوه ناميه[4]، قدرت جوانه‌زني، بنيه يا قدرت بذر[5]، ميزان رطوبت، قابليت انبارداري بذر، زوال يا عمر بذر مي‌باشد. امروزه كشاورزان به خصوص در كشورهاي در حال توسعه با مشكلاتي از قبيل ناهمگني خاك و عدم وجود شرايط مناسب ساختمان خاك مواجه هستند،كه همين مسأله سبب بروز مواردي از جمله كاهش درصد جوانه‌زني و عدم سبز شدن يكنواخت بذرها، رشد نابرابر گياهان جوانه زده و رقابت نابرابر آن‌ها با همديگر در استفاده از منابعي نظير نور، مواد غذايي و آب شده و اين عوامل سبب تفاوت در وزن توده زنده گياهان و نهايتاً عملكرد آن‌ها مي‌شود. بنابراين با توجه به شاخص‌هاي كيفيت بذر، مي‌توان از پيش‌تيمارهاي مختلف قبل از فرآيند جوانه‌زدن جهت حصول حداكثر جوانه‌زني استفاده كرد.

پيش تيمار يا پرايمينگ[6] عبارتست از جذب آب به مقدار لازم براي آغاز وقايع جوانه‌زني كه با خشك كردن بعدي همراه است. هدف از اجراي پرايمينگ افزايش درصد جوانه‌زني، كوتاه كردن متوسط زمان جوانه‌زني، بهبود رشد و افزايش قدرت گياهچه در طيف وسيعي از شرايط محيطي مناسب و نامناسب است(McDonald,2005).اين روش در گياهان داراي بذر ريز نظير كلزا و يونجه و محصولاتي با ارزش اقتصادي، همچون گياهان دارويي، كه به خروج سريع و يكنواخت نيازمندند، موفقيت‌آميز بوده است (امید بیگی،1384).

به منظوراهلي كردن و كشت گياهان وحشي و خودرو كه داراي خواص دارويي هستند، مطالعات زيادي صورت پذيرفته است. عمده مشكل كشت اين قبيل گياهان، داشتن دوره خواب در بذر اين گياهان است كه سبب كاهش درصد جوانه‌زني و مشكلات بعدي مي‌شود(امید بیگی،1384). به دليل عوارض مربوط به داروهاي شيميايي، امروزه اكثر جوامع به سمت داروهاي گياهي متمايل شده‌اند. جمع‌آوري اين گياهان خودرو از كوه و جنگل‌ها به تنوع زيستي خسارت زيادي وارد كرده است. بنابراين اهلي كردن و توليد اين قبيل گياهان بيش از گذشته نمود پيدا مي‌كند و اوّلين گام جهت حصول توليد و عملكرد بالا، غلبه بر خواب بذر اين قبيل گياهان با استفاده از انواع پيش‌ تيمارها مي‌باشد.

با توجه به موارد اشاره شده، مهم‌ترين اهداف اين پژوهش عبارت بودند از:

تعيين بهترين و مناسب‌ترين پيش‌ تيمارهاي مؤثر بر افزايش سرعت و درصد جوانه‌زني بذور گياهان دارويي زيره سبز، زيره سياه ايراني، كرفس كوهي، بادرنجبويه، سرخارگل و چويل.

1. seed dormancy

2. Sprouting

3. Quiescence

4. Seed Viability

5. Seed vigor

6. priming