ارزشیابی پایگاه استنادی علوم جهان اسلام از دیدگاه جامعه‌ی علمی کشور: یک مطالعه زمینه‌ای

تعداد147 صفحه در فایل word

گروه علم اطلاعات و دانش شناسی

کارشناسی ارشد رشته علوم کتابداری و اطلاع رسانی

ارزشیابی پایگاه استنادی علوم جهان اسلام از دیدگاه جامعه‌ی علمی کشور: یک مطالعه زمینه‌ای

1-1. مقدمه

در این بخش کلیات پژوهش حاضر بیان می‌شود این پژوهش به ارزشیابی پایگاه استنادی علوم جهان اسلام پرداخته است بنابراین در ابتدا انگیزه انجام این پژوهش و مسئله‌ی پژوهش شرح داده می‌شود. بعد از آن اهمیت، ارزش و کاربرد نتایج آن بیان شده است و در ادامه اهداف و سؤال‌های اصلی و ویژه پژوهش مطرح می‌شود. در انتها تعاریف مفهومی و عملیاتی اصطلاحات عنوان شده در این پژوهش توضیح داده می‌شود.

1-2. شرح و بیان مسئله پژوهش

امروزه اطلاعات مهمترين منبع با ارزش و راهبردي و پايه و اساس توسعه‌ي اجتماعي و اقتصادي و رشد علوم وفناوري در هر کشور به شمار مي‌رود. بشر امروز جامعه‌اي مبتني بر فناوري ارتباطات و اطلاعات را تجربه مي‌کند و با بهره‌گيري از نظام‌هاي نوين اطلاع‌رساني امکان خارق‌العاده‌اي براي ارتباط ميان ذهن‌ها و انديشه‌هاي متفاوت و مبادله وسيع، سريع و جهاني اطلاعات، فرآهم کرده است(خالقی، داورپناه، 1384).

رشد و گسترش اینترنت، روشهای دستیابی به اطلاعات را دگرگون کرده و برای سهولت و تسریع در مکان‌یابی اطلاعات، امکانات بسیاری در وب ایجاد شده است. پایگاه‌های استنادی یکی از این ابزارها می‌باشند. شیوه دستیابی به مجموعه منابعی که در ارتباط با یک موضوع خاص انتشار یافته و به نوعی از نتایج هم استفاده کرده‌اند، امتیاز بسیار مهمی برای دانشمندان و پژوهشگران تلقی می‌شود. پژوهشگران همواره تمایل دارند که به سرعت و سهولت به این گونه منابع که سرچشمه اندیشه‌ها و یافته‌های علمی‌اند، دسترسی داشته باشند(مهراد و دیگران، 1386). پایگاه‌های استنادی از جمله پایگاه‌هایی هستند که به سازماندهی و ارائه اطلاعات استنادی پژوهش‌های علمی می‌پردازند.

پايگاه‌هاي استنادي که در مقیاس بين‌المللي و ملي فعال هستند، عبارتند از:

در سطح بین‌المللی پايگاه‌هاي استنادي موسسه اطلاعات علمي[1]، پايگاه‌هاي استنادي مؤسسه الزوير[2]، پايگاه استنادي گوگل اسکولار[3] و در سطح ملی نمايه استنادي جهاد دانشگاهي[4]، پايگاه استنادي علوم جهان اسلام(آي اس سي)[5] درحال فعالیت هستند(نوروزی چاکلی، 1390).

پایگاه استنادی علوم جهان اسلام يک نظام استنادي در سطح کشورهاي اسلامي است. بعد از ايالات متحده که 60 سال در مطالعات استنادي تجربه دارد و پس از شرکت‌هاي تامسون- رويتر[6] و اسکوپوس[7]، ايران سومين نظام استنادي را در سطح بين‌المللي راه اندازي نموده است. اين پايگاه با استفاده از اطلاعات جمع آوري شده به تحليل محتوا، ارزيابي مجلات، رتبه بندي مؤسسات علمي و نويسندگان مي‌پردازد(مهراد، گل تاجي، 1388).

پايگاه استنادي علوم جهان اسلام داراي محصولات متعددي است مهمترین آنها عبارتند از: گزارش استنادي نشريات[8] که به ارزشیابی و رتبه بندی نشریات معتبر می‌پردازد، نمايه استنادي علوم ايران[9] که سیاهه‌ی منظمی از مشخصات آثار استناد شده است و رابطه بین دو نویسنده را با محاسبه تعداد دفعاتی که هر نویسنده به دیگری استناد کرده است نشان می‌دهد، طلايه داران علم ايران[10] که به رتبه بندي افراد شامل دانشمندان و پژوهشگران، مؤسسات شامل دانشگاه‌ها، مؤسسات تحقيقاتي، مقالات و نشريات بر اساس تعداد مقالات انتشار يافته، استناد‌هاي دريافت شده و استنادهاي صورت گرفته مي‌پردازد و رتبه‌بندي دانشگاه‌هاي کشور‌هاي اسلامي که به رتبه بندي دانشگاه‌ها بر اساس معيار‌ها و شاخص‌هاي مشخص مي‌پردازد(مهراد، فرمانی، 1392).

بررسي پايگاه‌هاي اطلاعاتي از جمله اقداماتی است كه طي سال‌هاي اخير توجه بسياري از پژوهشگران را به خود جلب نموده‌ است. ارزشيابي فرآيندي است با هدف تعيین شايستگي، ارزش يا اهميت يک محصول يا خدمت(اسکريون[11]، 2007) و براي بهبود کيفيت برنامه‌‌ها مورد استفاده قرار مي‌گيرد(استافيل بيم[12]، شين فيلد[13]، 2007) و پايگاه‌ها نقطه اتصال و ارتباط کاربران با اطلاعات آنها است. ارزشيابي پايگاه‌ها براي کارایی و دسترسی بیشتر آنها است و مي‌توان شناخت خوبي از موقعيت و تأثير پايگاه پيدا کرد و نقاط قوت و ضعف آن را شناخت و جهت رفع کاستي‌ها حرکت کرد. براي دستيابي به اطلاعات مناسب و کارآمد در اين مورد مي‌توان از طريق بازخوردهاي حاصل از ارزشیابي به اين امر دست يافت.

پژوهش حاضر نیز بر آن است تا به ارزشیابی پایگاه استنادی علوم جهان اسلام از طریق پژوهشی کیفی بپردازد زیرا با استفاده از این روش می‌توان به اطلاعاتی واقعی‌تر دست یافت و با اطمینان بیشتری به تجزیه و تحلیل آنها پرداخت، اطلاعاتی که با روش کمی و از طریق پرسشنامه به دست نمی‌آید. پایگاه استنادی علوم جهان اسلام تنها پایگاه استنادی با اهمیت در سطح ملی است که به عنوان سومین پایگاه استنادی در سطح جهان در راستای اهداف دیگر پایگاه‌های استنادی بین‌المللی فعالیت خود را انجام می‌دهد و خدمات خود را ارائه می‌دهد. هر فعالیت و خدمتی که انجام می‌گیرد، برای پی بردن به شایستگی و ارزشمند بودن و این که چقدر به اهداف مورد نظر خود دست یافته است می‌تواند مورد ارزشیابی قرار گیرد، ارزشیابی فرآیندی است برای جمع آوری و تفسیر اطلاعات، که به تعيین این که چقدر به هدف مورد نظر دست یافته‌ایم می‌پردازد. اگر ارزشیابی صورت نگیرد به میزان موفقیت و نقاط قوت و ضعف فعالیت مورد نظر دست نخواهیم یافت. این پایگاه نیز با توجه به اهمیت آن می‌تواند مورد ارزشیابی قرار گیرد چرا که ارزشیابی لازمه هر فعالیتی است که با انجام آن، فعالیت‌ها موفقیت آمیزتر خواهند بود.

به نظر می‌رسد که خدمات ارائه شده در اين پايگاه شامل رتبه بندي مجلات، نمايه استنادي علوم، طلايه داران علم ايران، ارائه مقالات داغ، مقالات پراستناد، جبهه‌هاي پژوهش و رتبه بندي دانشگاه‌ها، مورد بررسی قرار نگرفته است و از کيفيت آنها اطلاعاتي در دست نيست و با توجه به اینکه جامعه علمی اعضایی هستند که از این پایگاه استفاده می‌کنند و همچنين محور و مبناي تصميم گيري در خصوص رتبه بندي دانشگاه‌هاي کشور، دانشمندان برتر آي اس سي، دانشمندان پرتألیف، دانشمندان پراستناد ايراني در حال حاضر اين پايگاه است پس با توجه به اهميت اين موارد لازم است اين پايگاه مورد ارزشيابي قرار گيرد. لذا، پژوهش حاضر بر آن است تا به ارزشيابي خدمات و محصولات اين پايگاه از ديدگاه جامعه‌ی علمی بپردازد. تا با ارزشیابی پایگاه به کيفيت فعاليت انجام شده آن پي برد.

1-3. اهمیت و ارزش پژوهش

از عمده تلاش‌هايي که طي ساليان اخير در مورد پايگاه‌هاي اطلاعاتي صورت گرفته است توسعه پايگاه‌هاي استنادي است که رويکردي جديد در ذخيره و بازيابي اطلاعات بوجود آورده است. در کنار پايگاه‌هاي استنادي فراواني که در سطح بين‌المللي بوجود آمده‌اند درسطح ملي پايگاه استنادي جهان اسلام چند سالي است که کار خود را در راستاي اهداف ديگر پايگاه‌هاي استنادي شروع کرده است.

اصولاً هر فعاليتي که انجام مي‌شود از جمله تأسيس پايگاه‌هاي مختلف، نيازمند بازبيني و بررسي در خدمات، بخش‌ها و نظام‌هاي خود جهت دستيابي به ميزان موفقيت در رسيدن به اهداف خود و اتخاذ تدابيري براي توسعه بهتر و بيشتر آنها است. با توجه به تأسيس پايگاه استنادي علوم جهان اسلام به عنوان نظام استنادي در سطح کشورهاي اسلامي و اهميت آن در ايران و جهان اسلام، و با توجه به وجود بخش‌هاي مختلف در اين پايگاه که هرکدام قابليت‌هاي در خور توجه و امکانات بسياري را در اختيار پژوهشگران چه در زمينه جستجو و بازيابي اطلاعات و چه در عرصه علم‌سنجي قرار داده است ازجمله پایگاه گزارش استنادی نشریات که به رتبه بندی مجلات می‌پردازد، نمایه استنادی علوم ایران که با نمایه سازی مقالات مجلات به ارزیابی استنادی مقالات می‌پردازد، طلایه داران علم ایران که به رتبه بندی افراد و مؤسسات می‌پردازد، با بررسی این موارد و در کنار این محصولات، نقد‌هایی که ممکن است به بخش‌های مختلف آن وارد شده باشد و معیارهایی که در بخش‌های مختلف برای رتبه بندی به کار می‌رود مورد توجه گروهی از پژوهشگران نباشد، ارزشيابي اين پايگاه می‌تواند برای تعیین نقاط قوت و ضعف قسمت‌ها و محصولات مختلف آن و پاسخگویی به نقد‌های صورت گرفته در جهت بهبود خدمات پایگاه، حائز اهمیت باشد.

از ديرباز همواره بررسي اطلاعات و پايگاه‌ها براي شناخت کاستي‌ها و نقص‌هاي موجود و ارائه راهکارهايي براي ترميم و بهبود وضعيت و تعيين جايگاه مطرح بوده است بديهي است که شناسایی نقاط قوت اين پايگاه باعث توسعه استفاده از آن و شناسایی نقاط ضعف آن باعث اصلاح و بهبود خدمات خواهد شد.

1-4. کاربرد نتایج پژوهش

پژوهش حاضر به منظور ارزشيابي پايگاه استنادي علوم جهان اسلام از دیدگاه جامعه‌‌ی علمی صورت پذيرفته است. با توجه به عمر کوتاه اين پايگاه و همچنين اهميت اين پايگاه استنادي در سطح ملي و کشورهاي اسلامي ارزشيابي آن مي‌تواند به کارآمد شدن اين پايگاه کمک کرده و فهميد که اين پايگاه تا چه ميزان به اهداف خود دست يافته است.

به طور کلي، اين پژوهش مي تواند کاربردهاي زير را داشته باشد:

1. كمك به شناسايي بهتر و عميق‌تر از پايگاه استنادي علوم جهان اسلام؛

2. كمك به تكميل محصولات، خدمات، و قابليت‌هاي پايگاه‌هاي استنادي؛

3. ارائه راهکارهاي براي بهبود پايگاه استنادي علوم جهان اسلام؛

4. کمک به طراحان و مسئولان پايگاه استنادي علوم جهان اسلام با تعیین نقاط قوت و ضعف پایگاه تا پايگاهي بهتر و کارامدتر ارائه دهند؛

5. كمك به برنامه ريزان و سياستگذاران وزارت علوم، تحقيقات، و فناوري؛

6. كمك به برنامه ريزان و سياستگذاران وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشكي؛

7. كمك به اعضای هیأت علمی، اعضای هیأت ممیزه و اعضای کمیته ارتقاء در دانشگاه‌ها برای شناخت و استفاده بهتر از این پایگاه؛

8. كمك به توسعه پژوهش‌هاي کیفی در حوزه بانك‌ها و پايگاه‌هاي اطلاعاتي و استنادي؛

1-5. اهداف پژوهش

1-5-1. هدف اصلی

هدف اصلی این پژوهش ارزشیابی پایگاه استنادی علوم جهان اسلام از دیدگاه جامعه‌ی علمی است.

1-5-2. اهداف ویژه

1. چگونگی شناخت و استفاده جامعه‌ی علمی از قسمت‌هاي مختلف پايگاه استنادي علوم جهان اسلام(گزارش استنادي نشريات، نمايه استنادي علوم، طلايه داران علم ايران، مقالات پر استناد، مقالات داغ، جبهه‌هاي پژوهش، رتبه بندی دانشگاه‌ها)؛

2. شناسايي نقاط قوت و ضعف هر یک از محصولات و خدمات پايگاه استنادي علوم جهان اسلام ازديدگاه جامعه‌ی علمی؛

3. شناسايي فرصت‌ها و تهديدهاي هر یک از محصولات و خدمات پايگاه استنادي علوم جهان اسلام براي علم ايران از ديدگاه جامعه‌ی علمی؛

4. شناسايي راهكارهاي مناسب جهت بهبود محصولات و خدمات پایگاه استنادی علوم جهان اسلام از ديدگاه جامعه‌ی علمی.

1-6. سؤالات پژوهش

1-6-1: سؤال اصلی

ارزشیابی پایگاه استنادی علوم جهان اسلام از دیدگاه جامعه علمی چگونه است؟

1-6-2: سؤالات ویژه

1. شناخت و استفاده جامعه‌ی علمی از قسمت‌های مختلف پايگاه استنادي علوم جهان اسلام (گزارش استنادي نشريات، نمايه استنادي علوم، طلايه داران علم ايران، مقالات پر استناد، مقالات داغ، جبهه‌هاي پژوهش، رتبه بندی دانشگاه‌ها) چگونه است؟

2. نقاط قوت و ضعف هریک از محصولات و خدمات پايگاه استنادي علوم جهان اسلام ازديدگاه جامعه‌ی علمی کدامند؟

3. فرصت‌ها و تهدیدهای هر یک از محصولات و خدمات پایگاه استنادی علوم جهان اسلام برای علم ایران از ديدگاه جامعه‌ی علمی کدامند؟

4. راهکارهای مناسب جهت بهبود خدمات پایگاه استنادی علوم جهان اسلام از ديدگاه جامعه‌ی علمی کدامند؟

1-7. تعاریف مفهومی و عملیاتی اصطلاحات پژوهش

ارزشیابی[14]:. «ارزشیابی به یک فرآیند نظام‌دار برای جمع آوری، تحلیل و تفسیر اطلاعات گفته می‌شود به این منظور که تعیین شود که آیا هدف‌های مورد نظر تحقق یافته‌اند یا در حال تحقق یافتن هستند و به چه میزان»(گی، 1991 به نقل از سیف، 1385).

منظور از ارزشیابی در این تحقیق جمع آوری و تفسیر اطلاعات در مورد پایگاه استنادی علوم جهان اسلام و محصولات آن، برای بررسی کیفیت آنها و اینکه چقدر به اهداف خود دست یافته است می‌باشد.

پایگاه استنادی[15]: پایگاه استنادی «آن دسته از پایگاه‌هایی هستند که با استفاده از رابطه‌ی میان مدارک و استناد به آنها، امکان دریافت نتایج و گزارش‌هایی را فراهم می‌سازند»(نوروزی چاکلی، 1390، ص 301).

منظور از پایگاه استنادی در این تحقیق پایگاه استنادی علوم جهان اسلام است.

جامعه‌ علمی[16]: «جامعه علمي شامل شبکه‌هاي علمي، ساختارهاي مرتبط، نهادها و افرادي است که به طور ارادي و غيرارادي در قالب رفتاري چندسويه، چند سطحي و اغلب مبهم با يکديگر در پيوندند»(داورپناه، 1386، ص 41).

منظور از جامعه‌ی علمی در پژوهش حاضر پژوهشگران و اعضای هیأت علمی می‌باشد.

[1]. Institution for Scientific Information(ISI)

[2]. Elsevier

[3]. Google Scholar

[4]. SID

[5].  Islamic World Science Citation Center(ISC)

[6]. Thomson-Reuters

[7]. Scopus

[8]. Journal of Citation Reports(JCR)

[9]. Persian Science Citation Index(PSCI)

[10]. Persian Essentials Scientific of Iran(PESI)

[11]. Scriven

[12]. Stufflebeam

[13]. Shinkfield

[14] . Evaluation

[15] . Citation Database

[16] . Scientific Community