اثر سوپرپارازیتیسم بر ظرفیت تولیدمثلی و رفتار کاوشگری Ooencyrtus fecundus (Hymenoptera: Encyrtidae)  پارازیتویید تخم سن گندم

چکيده

  سن گندم Eurygaster integriceps Puton (Hemiptera: Scutelleridae) یکی از آفات مهم گندم در ایران می­باشد که خسارات کمی و کیفی وارده توسط این آفت زیان­های سنگینی وارد می­کند. مهم­ترین دشمنان طبیعی این آفت پارازیتوییدهای تخم می­باشند. از جمله­ی این پارازیتوییدها زنبور Ooencyrtus fecundus Ferriere & Voegele (Hymenoptera: Encyrtidae) می­باشد که توانایی سوپرپارازیتیسم دارد و پارازیتویید جمعی به­حساب می­آید. سوپرپارازیتیسم اثرات قابل ملاحظه­ای­ روی شایستگی و ظرفیت تولیدمثلی، قدرت رقابت و جثه­ی حشرات کامل پارازیتوییدهای جمعی دارد. به­علاوه یکی از اثرات احتمالی سوپرپارازیتیسم کاهش ظرفیت کاوشگری پارازیتویید می­باشد. در این مطالعه ابتدا حدود دمایی مرجح زنبور پارازیتویید O. fecundus با استفاده از دستگاه گرادیان­سنج مورد بررسی قرار گرفت. بیش­ترین تجمع زنبورها (25/89%) در حدود دمایی 47/23 تا 54/29 درجه­ی سلسیوس بود و در مرکز دستگاه، جایی که میانگین دمای آن 03/26 درجه­ی سلسیوس اندازه­گیری شد، به­تنهایی 66/46% افراد تجمع یافتند. ناحیه­ی رهاسازی روی توزیع زنبورها اثر داشت، به­طوری­که توزیع زنبورهای رهاشده از سه مدخل ورودی، انحراف معنی­داری از یک­دیگر نشان دادند. سپس تأثیر سوپرپارازیتیسم و شدت آن (ماده­های تک­قلو، دوقلو، سه­قلو و چهارقلو) روی ویژگی­های زیستی و واکنش تابعی زنبور O. fecundus در دمای 2± 26 درجه­ی سلسیوس، رطوبت نسبی 10±50 درصد و دوره­ی نوری 16 ساعت روشنایی و هشت ساعت تاریکی مورد مطالعه قرار گرفت. در تمامی پارامترهای رشد جمعیت پایدار (به­عنوان شاخص شایستگی) به­جز مدت زمان یک نسل (T)، تفاوت معنی­داری مشاهده شد. نرخ ذاتی افزایش جمعیت (r_m) برای ماده­های تک­قلو، دوقلو، سه­قلو و چهار قلو به­ترتیب 0024/0±2529/0، 0019/0± 2480/0، 0023/0±2389/0 و 0019/0±2354/0 محاسبه شد که در دو گروه اول بیش از دو گروه دیگر بود. همچنین نرخ خالص تولید مثل (R₀) برای چهار تیمار فوق به­ترتیب22/7±14/198، 72/6±63/188، 04/2± 54/170 و 01/2± 77/139 و مدت زمان یک نسل (T) به­ترتیب 29/0± 9/20، 18/0±12/21، 21/0±5/21 و 15/0±98/20 روز بود. زمان دوبرابر شدن جمعیت (DT) در تمام تیمارها نزدیک سه روز بود. در اکثر پارامترها، تفاوت بین تیمارهای یک و دوقلو با تیمارهای سه و چهارقلو معنی­دار بود. هرچند سوپرپارازیتیسم روی شایستگی افراد اثر گذاشته است، اما این اثر آن­چنان شدید نبوده که منجر به حذف سوپرپارازیتیسم شود و در شرایط کمبود میزبان سبب مزیت قابل توجهی خواهد شد. زمان کل واکنش تابعی بر اساس مشاهدات مستقیم و زمان لازم برای حداکثر دست­یابی یک فرد تعیین شد. تا انبوهی هشت تخم میزبان، در تمام تیمارها تلفات 100% بود و از آن پس کاهش یافت. لذا به­نظر می­رسد زنبور در تراکم­های پایین مستقل از تراکم عمل می­کند که مشخصه­ی واکنش تابعی نوع یک می­با­شد. در این حالت زمان دست­یابی باید صفر باشد، حال آن­که مشاهدات مستقیم نشان داد که این کمیت در تیمارهای مختلف بین 19/0 الی 238/0 ساعت بوده است. این در حالی است که زمان جستجو نزدیک به صفر بود و لذا به­نظر می­رسد این تفسیر که حذف زمان دست­یابی موجب واکنش نوع اول می­شود تفسیر درست و کاملی نیست. درمورد این زنبور نشان داده شد که علت این پدیده داشتن ذخیره­ی تخم و زمان کافی برای پارازیتیسم تمام میزبان­ها تا تراکم هشت می­باشد. با توجه به این­که حداکثر چهار زنبور از یک تخم میزبان می­تواند خارج شود، در تجزیه­های بعدی هر تخم میزبان جایگاه چهار فرد تلقی شد و لذا تمامی تراکم­ها در عدد چهار ضرب و داده­ها دوباره تجزیه شد. براساس رگرسیون لجستیک، نوع واکنش تابعی برای تیمارهای فوق به­ترتیب نوع دو، سه، دو و سه تعیین شد. ملاحظه­ی درصد پارازیتیسم کل در تیمار تک­قلو نشان داد که معدل پارازیتیسم تا تراکم چهار افزایشی بوده که مشخصه­ی واکنش تابعی نوع سوم و ناقض نتایج رگرسیون لجستیک می­باشد. وارسی داده­ها معلوم کرد که دلیل آن واریانس بالای داده­ها در دو تراکم پایینی است. بنابراین، پارامترهای واکنش تابعی با هر دو مدل نوع دو و سه برازش داده شد و مجموع مربعات خطا مبنای قضاوت قرار گرفت. بر این مبنا واکنش تابعی نوع سوم در زنبورهای تک­قلو مجموع مربعات خیلی کمتری داشت که دلیلی بر برازش بهتر داده­ها است. در مورد زنبورهای سه و چهارقلو نیز وارسی میانگین­ها نزدیک بودن واکنش تابعی به نوع اول (درصد تلفات ثابت در انبوهی­های پایین) را نشان داد. کاهش نرخ کاوشگری و افزایش زمان دست­یابی با افزایش شدت سوپرپارازیتیسم مشهود بود.

کليد واژه:  سن گندم، سوپرپارازیتویید، Ooencyrtus fecundus، جدول زندگی، واکنش تابعی، گرایش­های دمایی